Szkoła „żydowska”

Żyrardowska społeczność żydowska miała spore osiągnięcia w dziedzinie oświaty.  Już w latach dziewięćdziesiątych XIX w. żydowscy chłopcy uczęszczali do tradycyjnej szkółki religijnej - chederu. Zwolennik oświecenia żydowskiego (hebr. Haskali) syn warszawskiego rabina, Zelman Klepfisz założył  przed I wojną światową nowoczesny cheder, do którego uczęszczało ok. 100 kilkuletnich chłopców. Obok nauki czytania i pisania po hebrajsku oraz  recytowania z pamięci fragmentów Tory nauczano w nim elementów wiedzy świeckiej. 

Gmina żydowska wniosła także swój wkład w powstanie szkoły powszechnej im. E. Orzeszkowej. Wcześniej około 1918 r. Herman Leon Gomoliński założył prywatną szkółkę dla dzieci żydowskich, która mieściła się w domu A. Chodaka - Targowa 1 (potem G. Narutowicza). W roku szkolnym 1925/26 nosiła już imię E. Orzeszkowej i była chyba czteroklasowa, bo tyle izb wówczas wynajmowano (wcześniej tylko trzy), w sumie163, 5 m², w której 5 nauczycieli etatowych 
i 1  nieetatowy uczyło 159 uczniów. (wg. danych Ministerstwa  WRiOP). Wówczas mniejsza była przyszła czwórka (przeznaczona dla ewangelików) mająca 4 nauczycielii w 2 izbach 115 uczniów. Nie mogła się równać z dwoma najstarszymi szkołami jedynką i dwójką mającymi wówczas  675 i 692 uczniów. Liczba jej uczniów systematycznie wzrastała. Najpóźniej w 1928 r. już jako  siedmioklasówka przeniosła się do budynku przy ul Familijnej (dziś J. Mireckiego 56), mającego 5 izb lekcyjnych o łącznym metrażu 219 m² i 683,5 ³ kubatury. W tymże roku otrzymała numer 6 i odtąd potocznie była nazywana „szóstką”, bądź szkołą „żydowską". W roku szkolnym 1930/31 objęła praktycznie całą młodzież żydowską łącznie z dziewczętami, a grono 12 nauczycieli w tym paru Żydów (H. L. Gomoliński , Roma Krakow, Salomea Neuhas) uczyło 383 uczniów podzielonych na 10 klas. W znakomitej większości była to młodzież żydowska. Zajęcia w niej odbywały się jednak w języku polskim. Dodatkowym językiem obcym w starszych klasach był niemiecki .   W roku szkolnym 1937/38 uczęszczało do niej 370 uczniów.  Ze względu na szabas uczniowie mieli wolne soboty. Wykształcenie religijne popołudniami musieli uzupełniać w Talmud- Torze, w której nauczali Noach Burzeszyński, Ertel Szacher i Icek Meir Rodziner. W wydanej w Bounes Aires  w 1961 r. Księdze  Pamięci Żyrardowa Mszczonowa i Wiskitek zamieszczono sentymentalne wspomnienie Sabiny Bauman o organizowanych przez szkołę majówkach i samym Gomolińskim, który w połowie lat trzydziestych nie został ponownie jako przedstawiciel ludności żydowskiej wybrany do Rady Miejskiej. Nie tylko ortodoksi zarzucali mu, że jego działalność  prowadzi do polonizacji. Głosił on, że nauka jest jedyną drogą wyjścia z biedy mas żydowskich. Wywieziony w początku lutego 1940 r. wraz z innymi Żydami do getta w Warszawie, gdzie zginął.

Po wkroczeniu Niemców we wrześniu 1939 r. w budynku szkoły mieściły się przejściowo: żandarmeria polowa a od początku października szpital dla wziętych do niewoli rannych żołnierzy polskich. W grudniu 1939 r. Niemcy zakazali nauczania dzieci żydowskich.  Stąd Szóstka już tylko jako  szkoła dla młodzieży polskiej funkcjonowała m.in. w oficynie w tzw. Przechodniaku.
E. Hulka- Laskowska w Żyrardowscy Żydzi w mojej pamięci, Żyrardów 1985, s. 17 podaje  wykaz nauczycieli.

"Powyższe informacje  są  wynikiem poszukiwań archiwalnych i bibliotecznych p. Bogdana Jagiełły". Bardzo sedrecznie dziękujemy Pamu Bogdanowi Jagiełło za przekazanie maszej szkole informacji o jej początkach.

.