Dzieciństwo pisarki.                       

6 czerwca 1841 roku w Miłkowszczyźnie (na Grodzieńszczyźnie) urodziła się Eliza Pawłowska - córka Franciszki i Benedykta, zamożnych ziemian herbu Korwin. Matka nazywała ją Lisą, zaś babka - Ziunią. Gdy miała trzy lata, jej ojciec zmarł. Do jedenastego roku życia mieszkała w parterowym domu przy ulicy Brygidzkiej w Grodnie. W dzieciństwie najukochańszymi osobami były dla niej opiekunka Michalina Kobylińska, babka Kamieńska i starsza o trzy lata siostra Klementyna. Eliza bardzo szybko zaczęła przejawiać talent artystyczny. Pisała opowiadania i dużo czytała.

Młodość pisarki              

W 1852 roku jedenastoletnia Eliza, w towarzystwie babki, pojechała do Warszawy na pensję sióstr sakramentek. Jej najbliższą przyjaciółką została Maria Wasiłowska (później po mężu Maria Konopnicka). Przyjaźń ich, scementowana dodatkowo wspólnymi zainteresowaniami literackimi, przetrwała całe życie. Maria, tak jak Eliza, bardzo lubiła czytać i deklamować poezję - szczególnie zakazane utwory Adama Mickiewicza. Talent Elizy i Marii docenił nauczyciel Ignacy Kowalewski. Powiedział, że są chlubą pensji.

Zamążpójście, lata małżeństwa do 1863 r.

W maju 1857 roku Eliza wróciła na Miłkowszyznę. Tam uczestniczyła w balach w sąsiednich dworach. Na jednym z nich poznała Piotra Orzeszkę, dalekiego kuzyna jej ojczyma. Był od niej starszy o szesnaście lat. W wieku niespełna 17 lat wyszła za mąż za wybranego jej przez despotyczną matkę Piotra Orzeszkę i zamieszkała w jego majątku Ludwinowie. Pierwsze lata jej tam pobytu określała potem mianem beztroskiego karnawałowania, a także swoim uniwersytetem. Wkrótce znużona błahością życia towarzyskiego sięgnęła do książek ojcowskiej biblioteki. Po pewnym czasie wróciły jej pensjonarskie marzenia o edukowaniu wsi; m.in. wraz z młodszym bratem męża, Florentym, założyła w Ludwinowie szkółkę wiejską. Jednocześnie narastały konflikty z mężem, który nie podzielał jej i brata fascynacji wsią i ludem. Okres powstania 1863 spędziła w Ludwinowie. Uczestniczyła w nim w zakresie służby pomocniczej na rzecz powstańców. Najprawdopodobniej w początkach czerwca 1863 w Ludwinowie przebywał przez około dwa tygodnie Romuald Traugutt, którego później, w lipcu, Orzeszkowa we własnej karecie odwoziła do granic Królestwa. W napisanych wiele lat później nowelach Gloria victis (łac.chwała zwyciężonym) próbowała opisać swój udział w powstaniu w formie zbeletryzowanej.

Lata 1870 – 1910

Nie radząc sobie z zarządzaniem majątkiem ziemskim zdecydowała się na sprzedaż Miłkowszczyzny, do czego doszło w 1870. Nabywcą był rosyjski pułkownik Doury, Polacy nie mogli nabywać ziemi w guberniach zachodnich. Od roku 1869 zamieszkała w Grodnie. Z lat wczesnej twórczości na uwagę zasługują Marta, Pan Graba oraz Meir Ezofowicz..Później Orzeszkowa poszła w kierunku powieści realistycznej, najważniejszą nich jest Nad Niemnem. Z tą powieścią pokrewne tematy i podobne przesłanie ma powieść Cham z 1888 r.Po tym okresie niewiele już dzieł literackich Orzeszkowej osiąga takie wyżyny talentu. Korzystnie wyróżnia się nowelistyka Dobra pani, A...B...C... oraz Tadeusz. Ciekawa jest także powieść Dwa bieguny.

 

Powtórne małżeństwo, śmierć męża, śmierć pisarki

W roku 1894 Eliza Orzeszkowa wyszła za mąż za wieloletniego przyjaciela Stanisława Nahorskiego. Wiele czasu poświęcała Orzeszkowa na akcje filantropijne i społeczne, a także na korespondencję z wieloma wybitnymi osobistościami ówczesnego życia społecznego i literackiego. 19 listopada 1896 r. zmarł Stanisław Nahorski. Był to dla niej ogromny cios. Pogrążyła się w żałobie. Eliza Orzeszkowa w 1910 r. po ciężkiej chorobie serca zmarła i została pochowana w Grodnie. Pogrzeb odbył się w słoneczny dzień 23 maja. Nabożeństwo żałobne, w czasie którego przyjaciel i spowiednik Orzeszkowej ksiądz Stanisław Miłkowski, wygłosił okolicznościowe przemówienie, odbyło się w farze grodzieńskiej, następnie pochód ruszył na cmentarz. Jeden z żałobnych mówców, Józef Kotarbiński, użył nad trumną Orzeszkowej słów, które można by uznać za skrótowe ujęcie drogi życiowej, działalności społecznej i literackiej wielkiej pisarki: "Ona była żywą mądrością i czującym sercem całej epoki”.

Orzeszkowa a nagroda Nobla

W 1904 roku pośród kandydatów do Literackiej Nagrody Nobla pojawiło się nazwisko Elizy Orzeszkowej. Wkrótce wszyscy członkowie Komitetu Noblowskiego po przeczytaniu dostarczonych książek i nowel Orzeszkowej zgodnie wyrazili opinię, iż wyróżnienie należy się jej w równym stopniu, co Sienkiewiczowi. W jednym z dokumentów można nawet przeczytać: ”O ile w tekstach Sienkiewicza bije szlachetne polskie serce, to w twórczości Elizy Orzeszkowej bije serce człowieka”. Część członków komitetu wysunęła wniosek o przyznaniu nagrody Henrykowi Sienkiewiczowi, mniejsza grupa zaproponowała podział nagrody. Argumentowali m.in., że Sienkiewicz jest i tak w Polsce bardziej znany i popularny, natomiast wyróżnienie wraz z nim równej mu poziomem pisarki spowoduje zasłużony wzrost jej popularności. Nagroda trafiła w ręce Sienkiewicza. Pomyślne perspektywy zarysowały się dla Orzeszkowej znowu w roku 1909, jednak Szwedzi domagali się wtedy nagrody dla swej rodaczki, Selmy Lagerlöf. Pogłoska się potwierdziła, laureatką za rok 1909 została Selma Lagerlöf.

Twórczość

• 1866 Obrazek z lat głodowych(opowiadanie debiutanckie)
• 1868 Ostatnia miłość
• 1868 Z życia realisty
• 1870 Na prowincji
• 1870 W klatce
• 1871 Cnotliwi
• 1871 Pamiętnik Wacławy
• 1872 Pan Graba
• 1873 Na dnie sumienia
• 1873 Marta
• 1875 Eli Makower(zobacz też: Henryk Makower)
• 1876 Rodzina Brochwiczów
• 1876 Pompalińscy
• 1877 Maria
• 1878 Meir Ezofowicz
• 1879-1882 Z różnych sfer(zbiór nowel)
• 1881 Widma
• 1881 Sylwek Cmentarnik
• 1881 Zygmunt Ławicz i jego koledzy
• 1882-1883 Bańka mydlana
• 1883 Pierwotni
• 1885 Niziny
• 1885 Dziurdziowie
• 1886 Mirtala
• 1888 Nad Niemnem
• 1888 Cham
• 1888 Panna Antonina(zbiór nowel)
• 1888 W zimowy wieczór(zbiór nowel)
• 1891 Czciciel potęgi
• 1891 Jędza
• 1891 nowele: Dobra pani, A...B...C... oraz Tadeusz.
• 1891 Westalka
• 1893 Dwa bieguny
• 1896 Melancholicy
• 1896 Australczyk
• 1898 Iskry(zbiór nowel)
• 1900 Argonauci
• 1904 Ad astra. Dwugłos
• 1904 I pieśń niech zapłacze
• 1910 Gloria victis (zbiór opowiadań, ostatnie dzieło Orzeszkowej)
• publicystyka społeczna
  • 1870 Kilka słów o kobietach
  • 1880 Patriotyzm i kosmopolityzm
  • 1882 O Żydach i kwestii żydowskiej